αλληγορία

Ο λεκτικός τρόπος που χρησιμοποιεί κάποιος όταν κάνει μεγάλες και τολμηρές μεταφορές αποσκοπώντας στη δημιουργία της εντύπωσης ότι εκείνα που λέει είναι διαφορετικά από εκείνα που σκέπτεται: Μη γεύεσθαι μελανούρων («μη μιλάτε στους κακούς ανθρώπους»), Κυάμων απέχεσθαι («μην ασχολείσθε με την πολιτική», Πυθαγόρας), Άναψε ο γιαλός και κάηκαν τα ψάρια (λέγεται για κάποιον που κυριεύτηκε από μεγάλο θυμό), Τ’ άσπρισε τα γένια του ο Άι-Νικόλας (χιόνισε του Αγίου Νικολάου). Η α. κατέχει σημαντική θέση στην αρχαία λογοτεχνία. Από τον Όμηρο ακόμα υπάρχει παράδειγμα α. σχετικά με την ταχύτητα με την οποία πέφτει κανείς στην αμαρτία και τη βραδύτητα και διστακτικότητα της αίτησης συγνώμης (Ιλιάδα Α 502-512), o Αλκαίος (625 π.Χ.) παρομοιάζει το κράτος στο οποίο υπάρχει μεγάλη κοινωνική αναταραχή με πλοίο που κινδυνεύει μέσα σε τρικυμία. Γνωστές είναι επίσης και ορισμένες κωμωδίες του Αριστοφάνη με αλληγορικό χαρακτήρα, όπως οι Όρνιθες και οι Σφήκες. Αργότερα, στην Αλεξάνδρεια επί εποχής του Πτολεμαίου του Φιλομήτορα, ο Αρίσταρχος ο Σαμόθραξ που πραγματοποίησε κριτικές και ερμηνευτικές εκδόσεις των ομηρικών ποιημάτων, προσπαθώντας να αποδώσει σε αυτά το πρωταρχικό τους και πραγματικό νόημα ήταν αντίθετος στην άποψη ότι επρόκειτο για αλληγορικά, όπως φρονούσαν πολλοί. Περίπου έναν αιώνα αργότερα, o Φίλων o Αλεξανδρεύς στα Υπομνήματα στην Πεντάτευχο καταπιάνεται με τη μελέτη του μωσαϊκού νόμου στον οποίο δίνει αλληγορική ερμηνεία. Σκοπός του ήταν να καταδείξει το βαθύτερο νόημα της Αγίας Γραφής, το οποίο είναι προσιτό μόνο στους σοφούς και στους μυημένους. Στη βυζαντινή εποχή ονόμαζαν α. τα συγγράμματα που ερμήνευαν τους αρχαίους κλασικούς ή που εξηγούσαν διάφορους μύθους. Ένας από τους πολυγραφότερους συγγραφείς α. ήταν ο Ιωάννης Τζέτζης. Στον Μεσαίωνα τα κύρια θρησκευτικά, ηθικά και διδακτικά ενδιαφέροντα βρήκαν στην α. ένα ιδεώδες μέσο ικανοποίησης και συγχρόνως τη δικαίωση για ό,τι φαινόταν ως ματαιότητα του έργου τέχνης. Η Θεία Κωμωδία του Δάντη και, σε μικρότερο βαθμό, οι Θρίαμβοι του Πετράρχη και η Ερωτική Οπτασία του Βοκκάκιου, είναι τα γνωστότερα δείγματα αυτής της αλληγορικής μεσαιωνικής λογοτεχνίας. Η επινόηση της α. είναι φυσικά αυθαίρετη· στην πρώτη αυτή αυθαιρεσία προστίθεται ύστερα η αυθαιρεσία του ερμηνευτή της α., ο οποίος αναλαμβάνει και παρακινείται να ανακαλύψει μέσα σε αυτήν κρυμμένες έννοιες, περισσότερες από όσες βρίσκονται μέσα στην πρόθεση του συγγραφέα. Από εδώ πηγάζει o καλειδοσκοπικός χαρακτήρας ολόκληρης της ερμηνευτικής λογοτεχνίας των α., η οποία μοναδική χρησιμότητα έχει μια εκλέπτυνση των κριτικών ικανοτήτων και των ερμηνευτικών μεθόδων, που απέδωσε καρπούς στον τομέα της φιλολογίας και της ιστορίας. Η σύγχρονη κριτική ορίζει την α. ουσιαστικά ως νόθο συνδυασμό εικόνας και έννοιας, χωρίς ωστόσο να αμφισβητεί την εκφραστική της δύναμη, τόσο στην ποίηση όσο και στη φιλοσοφία. Συχνή είναι η α. και στις εικαστικές τέχνες (Τζιότο, Μποτιτσέλι, Ντίρερ κλπ.). Στη νεοελληνική λογοτεχνία η α. χρησιμοποιήθηκε σε πολλές περιπτώσεις, κυρίως όμως στην ποίηση. Πολλές εξάλλου α. βρίσκουμε στα δημοτικά τραγούδια. Η α. χρησιμοποιείται ευρύτατα στα παραμύθια, στις παροιμίες και στα αινίγματα του ελληνικού λαού. «Αλληγορία της τύχης» του Τζιοβάνι Μπελίνι. Η εκλεπτυσμένη αυτή απεικόνιση της τύχης κατά τον 15o αι. εμπνέεται από εικόνες της ομώνυμης ρωμαϊκής θεάς, που την παρίσταναν να κρατά σφαίρα, σύμβολο της μεταβλητότητας των ανθρώπινων πραγμάτων και αισθημάτων (Πινακοθήκη της Ακαδημίας, Βενετία). «Η Μελαγχολία», χαλκογραφία του Άλμπρεχτ Ντίρερ, με αλληγορική απεικόνιση εμπνευσμένη από λογοτεχνικά πρότυπα. «Η Άνοιξη» του Σάντρο Μποτιτσέλι, από τα κορυφαία έργα του μεγάλου Ιταλού ζωγράφου, είναι ονομαστό δείγμα αλληγορίας στις εικαστικές τέχνες (Πινακοθήκη των Ουφίτσι, Φλωρεντία).

* * *

η (Α ἀλληγορία) [ἀλλήγορος]

1. το να λέει κανείς άλλα από εκείνα τα οποία εννοεί, η έκθεση ή περιγραφή ενός πράγματος κάτω από την εικόνα άλλου

2. μεταφορική έκφραση, μεταφορική γλώσσα

ΙΙ νεοελλ. υπαινιγμός, περίπλοκη και ασαφής έκφραση, αοριστολογία

ΙΙ αρχ. αλληγορική έκθεση ή ερμηνεία τών μυθικών παραδόσεων.